Mekke-i Mükerreme, Medine-i Münevvere, Kudüs-i Şerif, (Mahrûsa-i) İstanbul
İstanbul.Modernleşme döneminin arayışları, çözüm teklifleri ve programları arasında yeni tasavvur kümeleri, yorumlar, tasvirler ve uygulamalar da var. Osmanlı siyasi merkezi ve seçkinleri inşa edilmeye çalışılan yeni Osmanlı hilafeti ve yeni İstanbul fikri için birçok unsuru, teamülü ve kavramı devreye soktu.
Bu unsurların bir kısmı tamamen yeni idi, bazıları da eski unsurların yenilenmiş, yeni kisvelere büründürülmüş hâli. Bunlar arasında yeni bir coğrafya tasavvuru, buna bağlı olarak yeni bir harita fikri ve bunlarla irtibatlı olarak İstanbul’un merkezî bir konuma yerleştirilmesi düşüncesi de vardı. İttihad-ı İslâm (İslâm birliği) politikalarıyla, klasik kaynaklarla, İslâm kültür diliyle de takviye edilen bu çok yönlü teşebbüs aynı zamanda Avrupa’nın ve Rusya’nın Osmanlı hilafetini zayıflatmaya, İstanbul’u güçsüz, revnaksız ve tecrit edilmiş bir şehir, bir payitaht haline getirmeye çalışmasına ve oryantalist bakış açısına bir cevaptı. Doğrusu hem siyaseten hem fikren etkili olmuş bir yeniden inşa, savunma ve karşı çıkıştı bu. Bir tarafı ilmî ve fikrî; ulemaya, bürokrasiye, aydınlara hitap ediyor. Diğer tarafı hissî; büyük kalabalıkların, Müslüman halkın güvenini artırmaya, irtibat noktalarını tahkim etmeye çalışıyor.
III. Selim devrinde çizilen bu minyatürvari tablo İslâm’ın büyük, merkezî ve mukaddes üç şehri ile İstanbul arasında kuvvetli bir ilişki ve devamlılık fikri kurmak fikrinin ürünü. İnce bir fikrin resim/ görünürlük düzeyinde başarılı bir uygulaması…
Sıralama olarak bir hiyerarşik yapısı var ama hepsinin büyüklüğü, revnakı, temsil kapasitesi aynı gibi. Tabloyu tersten okuyarak da bir hiyerarşi kurabilirsiniz; İstanbul Kudüs’ün, Medine’nin, Mekke’nin hizmetkârı ve muhafızı değil sadece, bu şehirlerde vücut bulan dinin, inançlar manzumesinin, kültürün, sanatın, yaşama üslubunun, ahlâkın da ete kemiğe bürünmüş hâli. Bu mânasıyla birinci sırada…